Szkoła Podstawowa w Górzynie

STEFAN ŻEROMSKI pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla

Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 roku w Strawczynie koło Kielc. Wychowywał się w miejscowości Ciekoty, położonej w Górach Świętokrzyskich. W 1874 roku dziesięcioletni Stefan, trafił do kieleckiego Gimnazjum Miejskiego. Badacze literatury twierdzą, że zetknięcie się artysty w tej placówce z rygorystyczną rusyfikacją znalazło swe odbicie w "Syzyfowych pracach". Pewne jest natomiast, że kontakt z rosyjskim okupantem rozbudził patriotyzm artysty, co przełożyło się bezpośrednio na jego twórczość. W okresie pobierania nauki w kieleckim gimnazjum publikował już swoje pierwsze wiersze w lokalnej prasie. W tym okresie rozpoczął też pisanie "Dzienników". W wieku dwudziestu dwóch lat ukończył gimnazjum, ale nie udało mu się zdać egzaminu maturalnego. (Powodem tego niepowodzenia były rozwinięte już pasje literackie, którym poświęcił się całkowicie, zaniedbując zwłaszcza matematykę).

W roku 1886, Żeromski został przyjęty na studia do Instytutu Weterynarii w Warszawie (jednej z nielicznych wówczas szkół wyższych, która nie wymagała od swoich studentów matury). Ze względów finansowych był jednak zmuszony przerwać naukę. Podjął pracę jako guwerner, czyli korepetytor w domach ziemiańskich na Kielecczyźnie, Mazowszu, Podlasiu i w Nałęczowie. Właśnie w Nałęczowie Żeromski poznał Oktawię z Radziwiłłów Rodkiewiczową, swoją późniejszą małżonkę, oraz Bolesława Prusa, świadka na ich weselu.

W roku 1889 zadebiutował w charakterze nowelisty na łamach "Tygodnika Powszechnego", a później na łamach "Głosu". Jesienią 1890 roku poślubił swoją ukochaną Oktawię Rodkiewiczową i wraz z nią i jej córką z pierwszego małżeństwa wyjechał do Szwajcarii, gdzie dostał posadę bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Raperswilu.Praca w tej instytucji pozwoliła Żeromskiemu na dogłębne zbadanie dziejów polskiej emigracji dziewiętnastowiecznej oraz epoki napoleońskiej. Pobyt w Szwajcarii zaowocował także znajomościami z politykami reprezentującymi nurt socjalistyczny. W Polsce w 1895 roku wydano dwa zbiory opowiadań pisarza, pierwszy zatytułowany po prostu "Opowiadania", drugi "Rozdziobią nas kruki, wrony"(Obydwa zbiory prozy wydane były pod pseudonimem Maurycy Zych).

Rodzina Żeromskich powróciła do Polski w 1897 roku, gdzie na pisarza czekał już angaż w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie w charakterze bibliotekarza. W tym samym roku zostały opublikowane "Syzyfowe prace", które ze względów politycznych zostały zakazane w zaborze rosyjskim. Żeromski musiał opublikować swoją powieść we Lwowie, znajdującym się wówczas pod zaborem austriackim. Posłużył się wtedy ponownie pseudonimem Maurycy Zych w obawie przed ewentualnymi represjami.Największym sukcesem komercyjnym było dla pisarza wydanie w roku 1899 "Ludzi bezdomnych". Dzieło to było w owych czasach odczytywane jako nowatorskie. W 1904 roku Żeromski mógł pozwolić sobie na to, o czym marzył od lat, mianowicie mógł żyć wyłącznie ze swojej pracy literackiej.Kolejne powieści, które rozsławiły pisarza to "Popioły" z 1903 roku oraz kontrowersyjne dzieło "Dzieje grzechu", wydane w 1908 roku. Kontrowersja ostatniej powieści wiązała się z tym, że była ona uznawana za pornografię. Kolejne dzieła przyczyniły się do tego, że Żeromski włączył się do życia publicznego. Dzięki swojej twórczości nazywany był „sumieniem polskiej literatury”, a przez społeczeństwo uważany za autorytet moralny. W przededniu 1909 roku wraz z rodziną przeniósł się do Paryża. Do Polski powrócił po trzech latach, w 1912 roku. Jego małżeństwo przeżywało wtedy kryzys, którego nie wytrzymało (rozwiódł się z Oktawią Żeromską).

Tuż przed wybuchem I wojny światowej wydał dwa dramaty: "Różę" oraz "Sułkowskiego". Przy ich publikacji pisarz posłużył się pseudonimem Józef Katerla. W tym czasie również ponownie się ożenił. Drugą żoną Żeromskiego została malarka Anna Zawadzka. Para doczekała się w późniejszych latach córki – Moniki. Podczas I wojny światowej przebywał głównie w Zakopanem, gdzie wraz z Janem Kasprowiczem założył tajną organizację niepodległościową. W roku 1918 autor napisał "Ludzi bezdomnych". Tuż przed zakończeniem wojny zmarł syn pisarza z pierwszego małżeństwa - Adam.Osobista tragedia nie pozwoliła w pełni cieszyć się Żeromskiemu z odzyskania przez Polskę niepodległości.

Po oficjalnym zakończeniu I wojny światowej, 11 listopada 1918 roku pisarz przeniósł się do Warszawy, gdzie zamieszkał w Zamku Królewskim. Nobilitację tę zawdzięczał społeczeństwu, które chciało w ten sposób go uhonorować. W latach dwudziestych, podczas wojny polsko-bolszewickiej, brał czynny udział w walkach. Efektem tego doświadczenia był reportaż Na probostwie w Wyszkowie, który bardzo krytycznie odnosił się do Sowietów. Wraz z Janem Kasprowiczem uczestniczył w akcjach agitacyjnych, towarzyszących plebiscytom na Warmii i Mazurach oraz Powiślu. Odwiedził wtedy m.in. Iławę, Susz, Prabuty, Kwidzyn, Grudziądz. W 1920 roku założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza, a w 1922 roku pierwszy polski PEN Club. sW 1922 roku ukazała się powieść "Wiatr od morza", która opowiadała historię walki Pomorza o polskość. Dzieło to pozbawiło pisarza szans na niemal pewne otrzymanie literackiej nagrody Nobla, ponieważ propagowało nienawiść do Niemiec. Polskie władze doceniły jednak tę powieść i Żeromski otrzymał za nią państwową nagrodę literacką. Ostatnim wielkim dziełem w dorobku pisarza była opublikowana w 1924 roku, trzyczęściowa powieść "Przedwiośnie", opowiadająca o pierwszych latach polskiej niepodległości.

Pisarz zmarł 20 listopada 1925 roku w Warszawie, w wieku prawie sześćdziesięciu lat. Trzy dni później został pochowany z wszelkimi honorami na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie. Jego pogrzeb był swoistą manifestacją narodową.